1908 Hürriyet İhtilalini başaran örgüt, İttihat ve Terakki Cemiyeti’dir. Prof. Dr. Tarık Zafer Tunaya, İttihat ve Terakki’yi, Türkiye’nin yakın tarihine hâkim olmuş ve damgasını vurmuş birinci ve en büyük, siyasal örgüt olarak niteliyor. Ziya Gökalp ise, İttihat Terakki hareketini “Türk Milleti’nin ruhundan doğmuş bir mefkûre hamlesi” olarak tanımlıyor.
İşte bu devrimci örgütün birinci çekirdeği, 21 Mayıs 1889’da, İstanbul’da, Askeri Tıbbiye’nin bahçesinde ve odunluğunda yapılan toplantılarda filizlenmeye başlıyor. Kurucular: Makedonya’dan Ohrili İbrahim Temo, Harputlu Abdullah Cevdet, Diyarbakırlı İshak Sükuti, Kafkasyalı Mehmed Reşid, Bakülü Hüseyinzade Ali’dir.
Bu beş gencin örgütlerine o vakit verdikleri isim: İttihad-ı Osmani, yani Osmanlı Birliği Cemiyeti’dir. Askeri Tıbbiye, o yıllarda Sirkeci’dedir, yapılan birinci toplantıdan sonra Edirnekapı dışında İnciraltı mevkiinde daha geniş bir iştirakle kuruluş mutlaklaştırılıyor. Trabzonlu Abdülkerim Sebati, Üsküdarlı Şerafettin Mağmumi, Bosnalı Ali Rüştü, İstanbullu Asaf Derviş’in de iştirakiyle yapılan toplantıda Ali Rüştü, Cemiyete reis, Şerafettin Mağmumi kâtip, Asaf Derviş de veznedar olarak seçiliyor.
Bu toplantının yapıldığı İnciraltı mevkii Mithat Paşa’nın Çiftliği’nin toprağı içindedir. Gençler bu seçimleriyle, çabalarının Birinci Meşrutiyetin mimarı Mithat Paşa’nın devamı olduğu gerçeğini, tarihe bir not olarak düşmek istiyorlar. Birinci Meşrutiyet, Mithat Paşa’nın ve öbür Genç (ya da Yeni) Osmanlıların gayretlerinin eseridir. İkinci Meşrutiyet ise onların anısını, mefkuresini yüreklerinde taşıyan Genç Türklerin (Jön Türkler) yürekli ve kararlı fedakârlıklarıyla kazanılıyor.
ÖRGÜTÜN KURULUŞ TARİHİ
Örgütün kuruluş tarihi de emsal biçimde ihtimamla seçiliyor. 1889 yılı, 1789 Büyük Fransız İhtilali’nin 100. Yılı olması bakımından çok manalıdır. O yıl Paris’te 1789 İhtilali’nin anısına büyük merasimler yapılıyor, stantlar açılıyor. Bu kutlamaların yankıları, Osmanlı İmparatorluğu da dâhil tüm dünyaya yayılıyor.
İttihad-ı Osmani Cemiyeti’ni kuran gençlerin tümü Fransızca eğitim veren ve Batı modeline nazaran kurulmuş Askeri Tıbbiye’nin öğrencileridir. Fransız İhtilali’ni ve prensiplerini biliyorlar. Onlar, eğitimleri sayesinde dış dünyaya ulaşabiliyorlar. Yasak kitapları ve başka yayınları okumak, bu çabanın başlangıcını oluşturuyor. Öğrenciler birbirlerini bu ilgiye nazaran seçiyor ve yakın arkadaş oluyorlar.
Askeri Tıbbiye’de atılan bu birinci adımı, Mekteb-i Mülkiye ile Harbiye izliyor. Abdülhamit iktidarı kurulan komiteleri buluyor, yargılıyor. Yargılananlar ekseriyetle sürgünle cezalandırılıyor. Bu genç aydınların değerli bir kümesi “Şeref” vapuruyla Trablusgarp’a sürülüyor fakat onları Trablusgarp’ta tutmak mümkün olmuyor. Büyük bir kısmı Avrupa’ya geçmeyi başarıyorlar. Avrupa’nın çeşitli merkezlerinde örgütlenme, gazete ve mecmua çıkarma çalışmalarını sürdürüyorlar.
JÖN TÜRKLERİN EMELİ
Gençlerin emeli, Sultan Abdülhamit’in istibdadına karşı çaba etmek ve “Hasta Adam” ilan edilen Osmanlıyı, Kanun-u Esasi’yi yani meşrutiyeti geri getirerek başı dik onurlu bir devlete dönüştürmektir. Bir diğer deyişle güzelleştirmektir. Kaleme aldıkları Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Nizamnamesi’nde bu emellerini net bir biçimde söz ediyorlar:
“Mevcut hükümetin adalet, eşitlik, hürriyet üzere insan haklarını ihlal eden ve bütün Osmanlıları gelişmeden alıkoyarak vatanı yabancı tahakkümüne düşüren yönetim üslubunu, İslâm ve Hıristiyan vatandaşlarımızı uyarmak maksadıyla, bayan ve erkek bilcümle Osmanlılardan oluşan Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti teşekkül etmiştir. (Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Nizamnamesi, 1890)
Osmanlı aydını uğraşın muvaffakiyete ulaşması için “teşkilatlanması” gerektiğini kavrıyor. Ama Cemiyet, birlik halinde tek ve güçlü bir örgüt olarak kurulamıyor. Osmanlı İmparatorluğu’nun yapısı, II. Abdülhamit’in ezici, korkutucu baskı rejimi ve öteki tarihi gerçekler buna imkan vermiyor. Örgütler, çoban ateşleri üzere çeşitli isimlerle, farklı tarihlerde kuruluyor, jurnal ve tutuklamalarla dağılıyor ve yine ortaya çıkıyor.
SİNA AKŞİN’İN AÇIKLAMASI
Prof. Dr. Sina Akşin, 1889’dan da evvel Jön Türk örgütlenmesi olan bir dernekten kelam ediyor:
“1865’te İstanbul’daki Belgrat Ormanı’nda piknik yapan altı genç, İttifak-ı Hamiyyet isminde kapalı bir dernek kurdular. Bunların ortasında Mehmet ve Namık Kemal Beyefendiler vardı. Ortak tavırları Ali ve Fuat Paşaların siyasetine muhalefetleriydi. İktidardaki bu Paşaları Avrupa Büyük Devletleri karşısında fazla ödüncü buluyor, buna karşın Osmanlı bütünlük ve egemenliğinin yeniden de gerektiği üzere korunamadığına, devletin dağılmaya yanlışsız gittiğine inanıyorlardı.
NEDEN JÖN TÜRKLER?
“1867’de, Fuat Paşa’yla şahsî nedenlerle çekişmesi münasebetiyle, Paris’te zenginlik içinde bir sürgün hayatı yaşayan Mısır Prensi Mustafa Fazıl Paşa da Osmanlı ülkesindeki meşrutiyetçi akımın içinde olduğunu göstermek gayesiyle, Fransızca kimi mektuplar yayımladı. Bunlardan birinde, kendisini Genç Türkiye Partisi’nin temsilcisi olarak sundu. Bu yakıştırma Avrupa’da tutundu. Akımın bu türlü bir isim alması üzerine örgüt de daha sonra Paris’te Namık Kemal, Ziya, Ali Süavi’nin katılmasıyla tekrar kurulduğunda, Yeni Osmanlılar Cemiyeti ismini benimsedi. Aslında İttifak-ı Hamiyyet’in kurucuları örgütlenirken Avrupa’daki “genç” örgütleri, bilhassa Genç İtalya örgütlerini örnek almışlardı. Böylelikle, artık “Hasta Adam” denen Osmanlı Devleti’ni özgürlükçü yollardan kalkındırmak hedefini güdenlere, Fransızca “Jeune Turc – Jön Türk” denildi. Bilindiği üzere 19. yüzyılda feodaliteye karşı uğraş eden liberal-köktenci hareketler “genç” ismiyle anılıyordu. Bunların en ünlüsü 1831’de Mazzini tarafından kurulan ve İtalya’nın cumhuriyet idaresi altında birleşmesini amaçlayan Genç İtalya örgütüydü.
Avrupa’da I. Meşrutiyet için uğraş eden Namık Kemallerin jenerasyonuna da II. Meşrutiyet için çaba edenlere de Jön Türk deniliyor. Türkiye’de ise Jön Türk denince daha çok II. Meşrutiyet için efor harcayanlar anlaşılıyor. Evvelki devrimci jenerasyon Yeni Osmanlılar ya da Genç Osmanlılar olarak isimlendiriliyorlar.”
“HAYALLERİ VÜCUTLARINA SIĞMIYORDU”
İttihatçılar için “Hayalleri vücutlarına sığmıyordu” denir. Onlar vücutlarını de ihtilal gayretine adadılar. Birer vatan fedaisiydiler. Ülkelerinin gözleri önünde devamlı olarak toprak ve onur kaybına isyan ettiler. Vatanlarının bahtını değiştirmek istediler. Şair Hüseyin Haydar’ın betimlemesiyle “Üç yüz yıl kan kaybeden bedenden” doğdular.
Büyük düşündüler ve büyük işler başardılar. Kıymetli bir ihtilal yaptılar. Cumhuriyet ihtilallerinin öteki bir deyişle Kemalist ihtilallerin birinci tohumlarını onlar ektiler. Birinci adımlarını onlar attılar. Kapitülasyonların kaldırılması, ulusal iktisat ve çağdaş kurumların birinci nüvesinin oluşması onların yapıtıydı. Türkçülük, halkçılık, devletçilik, köycülük, bayan hakları, lisanda halkçılık (dilin sadeleştirilmesi), eğitimin yaygınlaştırılması, laikliğin birinci uygulamaları, basın özgürlüğü ve toplumsal hayatın canlanmasına yönelik birinci adımlar yeniden onların yapıtıydı.
Güçlü bir ordu yarattılar. Dünya Savaşı’na girerek vatanımızın çabasız teslim olmasına müsaade vermediler. Bu savaşta halk bilinçlendi. Vatan ve millet kavramları ruhlara sindi. Ordu çelikleşti. Çanakkale’de kazanılan zaferle ve öbür cephelerdeki çabayla emperyalistleri ve ordularını zayıflattılar. Onları yenebildiklerini gördüler. Ve gösterdiler. Rus Çarlığının çökmesini ve Bolşevik İhtilali’nin gelmesini hızlandırdılar.
İttihat ve Terakki hareketi başarısız mı oldu? Kimi eksiklik ve kusurlarına rağmen onlar çok kıymetli değişimlerin kapısını açtılar. Bir çocuk emeklemeden düşüp kalkmadan, hiç yaralanmadan büyüyebilir mi? İttihatçılardan Cumhuriyet’in kazanımlarını beklemek hayalcilik olur. I. ve II. Meşrutiyetler gerçekleşmeden yaşanan deneyimlerden geçilmeden Cumhuriyet’e ulaşılamazdı. Gerçekten Atatürk de bu türlü pahalandırıyor.
Kaynaklar:
Sina Akşin, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İmge Kitapevi Yayınları, Ankara, 2017.
Feyziye Özberk, Resneli Niyazi/ Vatan Fedaisi ve Rumeli Dağlarından Cumhuriyete”, Kırmızı Kedi Yayınevi, Nisan 2019, İstanbul.
Feyziye Özberk
Odatv.com
