Yüzyıllar evvel Kaşgarlı Mahmut tarafından kaleme alınan, Kâtip Çelebi’nin de gördüğünü belirttiği Dîvân-u Lugâti’t Türk, 1910’lu yılların başında ismi bilinen ama kendisi elde olmayan bedelli bir yapıttır. Bu Divan, Türklük biliminin temel ve kıymetli yapıtaşlarından biridir. Türkün Divanı’dır denebilir. Türklüğün Divanı’dır. Bir davanın, bir şuurun eseridir. Dîvân-u Lugâti’t Türk, kültür hazinemizin pırlantası olarak kabul ediliyor. Eser, bugün bütün dünyada biliniyor. Hakkında kitaplar, makaleler yazılıyor ve üzerinde tartışmalar yapılıyor.
Büyük bir lisan alımı olan Kaşgarlı Mahmut’un doğum ve mevt yılları kesin olarak bilinmiyor. Tarihi kaynaklarda yer alan bilgilere nazaran, uzun bir birikimden sonra yapıtını, Ocak 1072’de Bağdat’ta yazmaya başlıyor. Kaşgar’dan Irak’a göçmüş olmalı. Yapıtını, Şubat 1074’te bitirip Bağdat’ta Abbasi halifesine sunuyor.
Arapçayı da bilen, yazabilen Kaşgarlı Mahmut, yapıtını iki emel için kaleme aldığını açıklıyor: Araplara Türkçe öğretmek ve Türkçenin, Arapça üzere büyük bir lisan olduğunu kanıtlamak.
Kaşgarlı Mahmut yapıtında, Türk bozkırlarında seyahat yaptığını, birçok Türk lehçesini, görenek ve geleneklerini yerinde öğrendiğini yazıyor. Tarım, İli, Çu ve Siriderya ırmakları yöresindeki Türk kentlerini şahsen gördüğünü söylüyor. Çeşitli yöre ve uzunluk toplumlarının ağız ayrımlarını, sözcük konusundaki kimi ayrılıklarını bildiğini belirtiyor:
“Türklerin çabucak tüm vilayetlerini, obalarını, bozkırlarını inceden inceye gezip dolaştım. Türk, Türkmen, Oğuz, Çiğil, Yağma, Kırgız uzunluklarının lisanlarını tümüyle belleğime yerleştirdim. Bu bahiste her boyun lisanını eksiksiz öğrenecek ölçüde başarılı oldum.”
DÎVÂN-U LUGÂTİ’T TÜRK
Dîvân-u Lugâti’t Türk’te, Türk uzunluklarının yirmi ana kökten geldiği açıklanıyor. Divan’da bir de dünya haritası var. Bu, birinci Türk dünya haritasıdır. Haritada, 11. yüzyılda Türklerin oturdukları alanlar ve ilgide bulundukları toplumlar pek az kusur ile gösteriliyor. Türklerle alakası olmayan toplumlara yer verilmiyor. Haritada, denizler yeşil, bozkırlar sarı, ırmaklar mavi, dağlar kızıl ile betimleniyor. Haritanın merkezi Türk hanlarının oturduğu Balasagun kentidir. Dünyanın merkezi olarak da orası gösteriliyor. Öbür Türk ülkeleri ona nazaran yerleştiriliyor.
Dîvân-u Lugâti’t Türk’e yazılışından yıllar yıllar sonra ulaşılmasının çok beğenilen bir hikayesi var. Bu bahis detaylarıyla Muallim Kilisli Rıfat Bilge tarafından kaleme alınıyor. 1945 yılında Yeni Sabah gazetesinde tefrika ediliyor. Bu hikaye ayrıyeten Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi Tarih Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Abdulvahap Kara tarafından da evvelki yıllarda yazılmış.
Dîvân-u Lugâti’t Türk’ün, Ali Buyruğu Efendi tarafından tesadüfen bulunmasından, basılarak kalıcı hale gelmesine ve Türklüğe armağan edilmesine uzanan hikayesini, yeni okurlara ulaştırmak hedefiyle bir defa daha anlatmak istiyorum. Güncelliyorum da denebilir.
BİR KİTAP KURDU ALİ BUYRUĞU EFENDİ
Günümüzde Dîvân-u Lugâti’t Türk’e sahipsek bunu müellifinden sonra öncelikle Ali Buyruğu Efendi’ye borçluyuz.(1) Bu tarihi hizmete katkısı olan öbür kıymetli isimler: Kilisli Rıfat Efendi, Ziya Gökalp ve Talât Paşa’dır.
Evvel Ali Buyruğu Efendi’yi tanımalıyız: Bütün hayatı boyunca kitap toplayan Ali Buyruğu Efendi su katılmamış bir kitap kurdudur. Parasıyla elde edemediği kitapları bin bir yalvarmayla ödünç alıyor. Onları el yazısıyla kopya ettirdikten sonra geri veriyor.
DİVAN’IN BULUNUŞU:
2. Meşrutiyet yıllarında sahaflarda kitapçı Burhan Efendi’ye bir kitap getiriliyor. Getiren, eski Maliye nazırlarından Vanizade Nazif Paşa’nın akrabası bir bayandır. Kitapçı yapıtı Ali Buyruğu Efendi’ye gösteriyor. Ali Buyruğu Efendi görür görmez kitabın pahasını anlıyor. Otuz sarı lirayı temin ederek alıyor. Ali Buyruğu Efendi hislerini şöyle lisana getiriyor:
“Kitabı aldım, konuta geldim, yemeyi içmeyi unuttum. Birkaç saat mütalaa ile uğraştım. Arkadaşlar, size arz ediyorum: Bu kitap değil, Türkistan ülkesidir. Türkistan değil, bütün cihandır. Türklük, Türk lisanı bu kitap sayesinde diğer revnak kazanacak. Türk lisanında şimdiye kadar bunun üzere bir kitap yazılmamıştır. Bundan sonra da yazılamaz. Bu kitaba gerçek değer verilmek lazım gelse cihanın hazineleri kâfi gelmez.”(2)
ZİYA GÖKALP VE KİLİSLİ RIFAT EFENDİ
Divan’ın Ali Buyruğu Efendi’de olduğu haberi ağızdan ağıza, kulaktan kulağa Ziya Gökalp’e ulaşıyor. O da heyecanla kitabı görmek istiyor. Ama Buyruğu Efendi: “Şimdilik gösteremem, tahminen iki ay sonra olabilir” diye kırıcı bir karşılık veriyor. Ayrıyeten Ziya Gökalp’in rica ettiği iki Diyarbakır mebusunun da görme taleplerini geri çeviriyor.
Heyecanı biraz dinen Ali Buyruğu Efendi, bir hafta sonra Dîvân-u Lugâti’t Türk’ü birinci sefer kendisine ve bilgisine çok güvendiği Kilisli Rıfat Efendi’ye gösteriyor ve ondan Divan’ı incelemesini, düzenlemesini istiyor. Kitaba şöyle bir bakan Kilisli Rıfat Efendi: “Cenabıhak neşrini nasip etsin” diyor. Böylelikle Divan’ın yayımlanması isteği kelama dökülmüş oluyor.
Kilisli Rıfat Efendi, iki ay boyunca kitabı üç defa okuyor. Yapıtın tam olduğunu belirliyor ve düzenliyor. Ali Buyruğu Efendi bu hizmeti karşılığında, Kilisli Rıfat Efendi’ye bir meskenini ikram etmek istediyse de kabul ettiremiyor. Kilisli Rıfat Efendi, şayet kendisine bir ödül verecekse, Divan’ın yayımlamasının kâfi olacağını söylüyor. Lakin Ali Buyruğu Efendi bu kıymetli yapıtı paylaşmaya, şimdi hazır değildir. Onun para, mevki üzere maddi şeylerde gözü yoktur. Bu kitap tutkununun paha verdiği şey: takdir ve hürmettir.
Divan’ın neşrini en çok da Ziya Gökalp istiyor. Kilisli Rıfat Efendi’ye: “Rıfat ben sevda bilmezdim. Ancak bu kitaba tutuldum” diyor. O, bu değerli yapıtın kesinlikle basılmasında kararlıdır. Eser böylelikle bütün Türklere armağan edilmiş olacak. Ziya Gökalp, Rıfat Efendi’den bu sorunu çözecek yolu formülü bulmasını rica ediyor.
Rıfat Efendi tekniği buluyor. Deva: Sadrazam Talât Paşa’nın devreye girip Ali Buyruğu Efendi’den kitabı neşretmesini rica etmesidir. Fakat bu nasıl gerçekleşecek? Talât Paşa, bunun için Ali Buyruğu Efendi’yi Babıâli’ye çağırsa beğenilen olmaz. Ali Buyruğu Efendi’nin konutuna gitse o da uygun düşmez. Kararlaştırılan plana nazaran buluşma şöyle sağlanacak: Ali Buyruğu Efendi’nin çok yakın dostu ve sık görüştüğü Adliye Nazırı İbrahim Bey’in konutuna Ali Buyruğu Efendi kimi şahıslarla birlikte yemeğe çağrılacak. Yemekten sonra Talât Paşa arkadaşlarıyla tesadüf üzere İbrahim Bey’in meskenine ziyarete gelecek. Ali Buyruğu Efendi’ye iltifat ettikten sonra, kitabın basımına müsaade vermesini rica edecek. Lakin, bu türlü bir rolü Sadrazam Talât Paşa kabul eder mi? Ziya Gökalp, İttihat ve Terrakki’nin düşünsel önderlerindendir ve Talât Paşa’nın yakın dostudur. Ziya Gökalp, Paşa’nın bu öneriyi memnuniyetle kabul edeceğini yeterli biliyor. Talât Paşa, Türklüğe, vatana hizmet edecek küçük büyük her vazifeye hazırdır. Yapacağı onun için bir rol değil, vazifedir.
Plan uygulamaya konuyor. Tanıştırmada konuklar Buyruğu ismini duyunca, başta Talat Paşa olmak üzere daima birlikte ayağa kalkıyorlar. Birinci evvel Talat Paşa, Emiri’nin yanına geliyor: “Hay üstadı saygıdeğer, mübarek elinizi öpmekle kesbi onur etmek isterim. Müsaade buyurunuz” diyor. Elini tekrar tekrar öpüyor. Sonra öbürleri de sırayla öpüyorlar. Ali Buyruğu Efendi bu sahneyi daha sonra dostlarına anlatırken “Ben o gece tahminen 33 defa estağfurullah çektim” diyor. Utanıp sıkılsa da memnun oluyor. O geceki hissini, “Adeta kendimi Yasal Sultan Süleyman zannediyordum. Teşekkürlerin bini bir para…” kelamıyla aktarıyor.
Daha sonra Talât Paşa, Dîvân-u Lugâti’t Türk hakkında bilgi istiyor. Ali Buyruğu Efendi bilgi verdikten sonra Talat Paşa ayağa kalkarak bu mükemmel yapıtın yayımlanmasına müsaade vermesini rica ediyor. Ali Buyruğu Efendi, kitabı basıma Kilisli Rifat Efendi’nin hazırlaması önkoşuluyla, isteği kabul ediyor. Talât Paşa bu kaidesi memnuniyetle kabul ediyor ve kendisine yüksek bir memuriyet teklif ediyor. Fakat, Ali Buyruğu Efendi bunu reddediyor. İnsan işte bu türlü farklı bir yaratık: gönlü edilince daha evvel göstermeye bile kıyamadığı yapıtı, hiçbir karşılık beklemeden, tüm dünyayla paylaşmaya ikna olabiliyor.
Divan böylelikle birinci sefer Kilisli Rıfat Efendi tarafından 1915-1917 yıllarında üç cilt halinde yayımlanıyor. Günümüze dek birçok sefer basılıyor. 1940 yılında Besim Atalay, yeni bir çeviriyle yayımlıyor. Sovyetler Birliği’nde Muttalibov tarafından, 1960, 1961, 1963 yıllarında Özbekçe yayımlanıyor. 1981’de Sincan’da Uygurca çevirisi basılıyor. 1982 yılında Harvard Üniversitesi yayınları içinde Robert Dankoff ile James Kelly yeni bir formülle İngilizce çevirisini yayımlıyorlar.
DÎVÂN-U LUGÂTİ’T TÜRK SADAKASI
Dîvân-u Lugâti’t Türk’ün baskı çalışmaları başlar başlamaz, Talât Paşa Ali Buyruğu Efendi’ye 300 lira armağan gönderiyor. Ali Buyruğu Efendi bu hediyeyi de kabul etmiyor. Neden kabul etmediğini şöyle açıklıyor: “Lütfunuza, kadirşinaslığınıza teşekkür ederim. Ancak parayı kabul edemem. Zira kabul edersem, vatani, ulusal bir ufacık hizmet mukabilinde para almış olacağım. Bu ise vicdanıma ağır gelen bir şeydir. Bundan ötürü, size teşekkür ile bir arada parayı da iade ediyorum. Siz parayı muhtaç olan birkaç namuslu aileye dağıtırsanız, ben size müteşekkir kalacağım üzere Cenabi Hak da mutlu olur. Bu sadakanın ismi da Dîvân-u Lugâti’t Türk sadakası olsun”(3)
Macar İlimler Akademisi Dîvân-u Lugâti’t Türk’ü satın almak için Ali Buyruğu Efendi’ye 10 bin altın teklif etmiş. Daha cazip öteki bir satın alma teklifi de Fransa’dan gelmiş. Fransızlar Ali Buyruğu Efendi’ye tüm kitapları için 30 bin altın ve ayrıyeten onun ismine Paris’te bir kütüphane, yüksek maaş, kendisine özel hizmetkârlar teklif etmişler.(4)
Ali Buyruğu Efendi bu teklifleri hiç tereddüt etmeden reddediyor. Şu karşılığı veriyor: “Ben kitaplarımı milletim için topladım. Dünyanın bütün altınlarını önüme koysalar, değil bu türlü bir kitabı, rastgele bir kitabımın tek bir sayfasını dahi satmam.”(5)
Ali Buyruğu Efendi bütün hayatı boyunca büyük fedakârlıklarla topladığı çok değerli el yazması kitap ve dokümanları, karşılıksız olarak milletine armağan ediyor. Bunun için Fatih’teki Feyzullah Efendi Medresesi’ni kütüphaneye çevirtiyor ve kitaplarını buraya bağışlıyor. Israrlara karşın kütüphaneye kendi isminin verilmesini reddediyor. Kütüphanenin isminin “Millet Kütüphanesi” olmasını istiyor. Bu, onun milletine hizmet aşkının en değerli ispatıdır. Ali Buyruğu Efendi bu kütüphaneye 4.500’ü el yazması, 12 bini matbu toplam 16.500 kadar kitabını bağışlıyor. Bu kitaplar ortasında çok değerli eserler vardır. Dîvân-u Lugâti’t Türk de onlardan biridir. 1857’de Diyarbakır’da doğan Ali Buyruğu Efendi, 23 Ocak 1924’te Fransız Hastahanesi’nde vefat ediyor.
Talât Paşa’yı, Ziya Gökalp’i, Ali Buyruğu Efendi’yi ve Kilisli Rıfat Efendi’yi hürmet ve minnetle anıyorum. Bence millet olarak en güçlü niteliklerimizden biri bu türlü bedelli, birikimli bir insan hazinesine sahip olmamızdır. Onlar geleceğimizin de garantisidir. Ne dersiniz? Haklı mıyım?
Feyziye Özberk
