2 Haziran 1889, 1908 Hürriyet İhtilalini başaran İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kuruluş günü olarak kabul ediliyor. O tarihte kurulan örgüt gerçekte Cemiyetin birinci çekirdeğidir.
İttihat ve Terakki nasıl bir örgüttü? Bu değerli soruya verilecek en güzel cevap, çok kıymetli iki ismin açıklamaları olabilir: Tarık Zafer Tunaya, İttihat ve Terakki’yi, “Türkiye’nin yakın tarihine hükümran olmuş ve damgasını vurmuş birinci ve en büyük siyasal örgüt” olarak niteliyor. Ziya Gökalp ise İttihat Terakki hareketini, “Türk Milleti’nin ruhundan doğmuş bir mefkûre hamlesi” olarak tanımlıyor.
İşte bu devrimci örgüt, 21 Mayıs 1889’da İstanbul’da, Askeri Tıbbiye’nin bahçesinde ve odunluğunda yapılan toplantılarda filizlenmeye başlıyor. Kurucular: Makedonya’dan Ohrili İbrahim Temo, Harputlu Abdullah Cevdet, Diyarbakırlı İshak Sükuti, Kafkasyalı Mehmed Reşid, Bakülü Hüseyinzade Ali’dir. Bu beş gencin örgütlerine o vakit verdikleri isim: İttihad-ı Osmani, yani Osmanlı Birliği Cemiyeti’dir. Askeri Tıbbiye, o yıllarda Sirkeci’dedir.
Birinci toplantılardan sonra Edirnekapı dışında İnciraltı mevkiinde,2 Haziran 1889’da daha geniş bir iştirakle kuruluş katılaştırılıyor. Trabzonlu Abdülkerim Sebati, Üsküdarlı Şerafettin Mağmumi, Bosnalı Ali Rüştü, İstanbullu Asaf Derviş’in de iştirakiyle yapılan bu toplantıda Ali Rüştü Cemiyete reis, Şerafettin Mağmumi kâtip, Asaf Derviş de veznedar olarak seçiliyor.
Kuruluş toplantısının yapıldığı İnciraltı mevkii, Mithat Paşa’nın Çiftliği’nin toprağı içindedir. Gençler bu seçimleriyle, uğraşlarının Birinci Meşrutiyetin mimarı Mithat Paşa’nın devamı olduğu gerçeğini, tarihe bir not olarak düşmek istiyorlar. Birinci Meşrutiyet, Mithat Paşa’nın ve öteki Genç (ya da Yeni) Osmanlıların çabalarının eseridir. İkinci Meşrutiyet ise onların anısını, idealini yüreklerinde taşıyan Genç Türklerin (Jön Türkler) hamasetli ve kararlı fedakârlıklarıyla kazanılıyor.
Örgütün kuruluş tarihi de misal biçimde itinayla seçiliyor. 1889 yılı, 1789 Büyük Fransız İhtilali’nin 100. yılı olması bakımından çok manalıdır. O yıl Paris’te 1789 İhtilali’nin anısına büyük merasimler yapılıyor, stantlar açılıyor. Bu kutlamaların yankıları, Osmanlı İmparatorluğu da dâhil tüm dünyaya yayılıyor.
İttihad-ı Osmani Cemiyeti’ni kuran gençlerin tümü Fransızca eğitim veren ve Batı modeline nazaran kurulmuş Askeri Tıbbiye’nin öğrencileridir. Fransız İhtilali’ni ve fikirlerini biliyorlar. Onlar, eğitimleri sayesinde dış dünyaya ulaşabiliyorlar. Yasak kitapları ve başka yayınları okumak, bu uğraşın başlangıcını oluşturuyor. Öğrenciler birbirlerini bu ilgiye nazaran ayırt ediyorlar.
Askeri Tıbbiye’de atılan bu birinci adımı, Mekteb-i Mülkiye ile Harbiye izliyor. II. Abdülhamit iktidarı kurulan komiteleri buluyor, yargılıyor. Yargılananlar çoklukla sürgünle cezalandırılıyor. Bu genç devrimcilerin kıymetli bir kümesi Onur vapuruyla Trablusgarp’a sürülüyor fakat onları Trablusgarp’ta tutmak mümkün olmuyor. Büyük bir kısmı Avrupa’ya geçmeyi başarıyorlar. Avrupa’nın çeşitli merkezlerinde örgütlenme, gazete ve mecmua çıkarma çalışmalarını sürdürüyorlar.
JÖN TÜRKLERİN HEDEFİ NEYDİ
Gençlerin emeli, Sultan Abdülhamit’in istibdadına (baskı rejimine) karşı gayret etmek ve “Hasta Adam” ilan edilen Osmanlıyı, meşrutiyeti geri getirerek bir kanun devletine bu yolla da başı dik onurlu bir devlete dönüştürmektir. Bir öbür deyişle güzelleştirmektir. Kaleme aldıkları Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Nizamnamesi’nde bu hedeflerini net bir biçimde söz ediyorlar:
Mevcut hükümetin adalet, eşitlik, hürriyet üzere insan haklarını ihlal eden ve bütün Osmanlıları gelişmeden alıkoyarak vatanı yabancı tahakkümüne düşüren yönetim şekline (karşı), İslâm ve Hıristiyan vatandaşlarımızı uyarmak emeliyle, bayan ve erkek bilcümle Osmanlılardan oluşan Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti teşekkül etmiştir. (Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Nizamnamesi, 1890)
OSMANLI AYDINI ÖRGÜTLÜ OLMAK İSTİYOR
Osmanlı aydını Abdülhamit’in istibdadına karşı çabasının muvaffakiyete ulaşması için “teşkilatlanması” gerektiğini kavrıyor. Lakin Cemiyet, birlik halinde tek ve güçlü bir örgüt olarak kurulamıyor. Osmanlı İmparatorluğu’nun yapısı, II. Abdülhamit’in ezici, korkutucu baskı rejimi ve başka tarihi gerçekler buna imkan vermiyor. Örgütler, çoban ateşleri üzere çeşitli isimlerle, farklı tarihlerde kuruluyor, jurnal ve tutuklamalarla dağılıyor ve tekrar ortaya çıkıyor.
O devrin şahidi olan Hüseyin Cahit Yalçın bu durumu vurguluyor: “Abdülhamit zamanı memleketin çabucak her tarafında ve özellikle İstanbul’da, dağınık ve birbirinden habersiz ve farklı bir halde birçok cemiyetlerin kurulmasına şahit olmuştur. Yasal ve açık surette siyasi faaliyete imkân olmayınca, vatanlarının mukadderatları ile yakından alakadar olan kimselerin zımnî faaliyet imkânları aramaları pek natürel idi. Memleketin içinde öteden beri saklı bir hürriyet ırmağı toprak altından akıp geliyordu. Bu pak ve ilahi cereyanı padişahlar yönetimi mahvedememiş, yalnız gizlenmeye mecbur bırakmıştı.”
Sina Akşin, 1889’dan da evvel Jön Türk örgütlenmesi olan bir dernekten kelam ediyor:“1865’te İstanbul’daki Belgrat Ormanı’nda piknik yapan altı genç, İttifak-ı Hamiyyet isminde kapalı bir dernek kurdular.Bunların ortasında Mehmet ve Namık Kemal Beyefendiler vardı. Ortak tavırları Ali ve Fuat Paşaların siyasetine muhalefetleriydi. İktidardaki bu paşaları Avrupa Büyük Devletleri karşısında fazla ödüncü buluyor, buna karşın Osmanlı bütünlük ve egemenliğinin tekrar de gerektiği üzere korunamadığına, devletin dağılmaya yanlışsız gittiğine inanıyorlardı.”
HÜRRİYET DEVRİMİ’Nİ GERÇEKLEŞTİREN ÖRGÜT
Osmanlı İmparatorluğu’nda olduğu kadar, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde de çok kıymetli bir rolü olan, 1908 Hürriyet Devrimi’ni gerçekleştiren, Selanik merkezli örgüttür. Bu teşkilat, Talât Beyefendi tarafından 1906 yılının Eylül ayında kuruluyor. Talât Beyefendi arkadaşlarını; kapalı çalışan, gayesinde iktidar olan, ihtilalci bir örgütle gayrete çağırıyor: “Arkadaşlar, gazete, mecmua okumak, toplanıp dağılmakla bu iş bitmez. Taraftarlarımızı çoğaltalım…” En çok güvendiği 10 arkadaşıyla birlikte, Selanik’te, Beş Çınar bahçesinde, “Osmanlı Hürriyet Cemiyeti”ni kuruyor.
Heyeti Âliye’ye, yani bu örgütün merkez idaresine İsmail Canpulat, Rahmi Beyefendi ve Talât Beyefendi seçiliyor. Manastır Şubesini kuracak olan Enver Beyefendi, 12 no.lu üyedir. Daha sonra süratle yaygınlaşan örgüt hücrelerden oluşuyor.
Enver Ziya Karal’ın bu örgüte ait değerlendirmesi şöyle: “Osmanlı Hürriyet Cemiyeti kuruluş bakımından olduğu üzere ideali ve davasını geliştirmek için kabul etmiş olduğu yöntem bakımından da ihtilalci bir cemiyet idi. (…) Meşrutiyete götüren olaylar Selanik Genel Merkezi’nin çalışmaları doğrultusunda gelişti ve genişledi.”
Bu merkez, bir yıl sonra 1907’de Paris’teki Ahmet İstek Beyefendi kümesiyle birleşerek, “Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti” ismini alıyor. Daha sonra kısaca “İttihat ve Terakki” ismi benimseniyor. Terakki, ilerleme; ittihat ise birleşme manasını taşıyor. Cemiyet’in yapısı içine aldığı bir örgüt de Şam’da kurulmuş olan Mustafa Kemal Bey’in Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’dir.
Mustafa Kemal Beyefendi (Atatürk), Hakkı Baha Bey’in (Pars) Selanik’teki konutunda yapılan yemin merasimiyle, 29 Ekim 1907’de, 322 numaralı üye olarak Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne giriyor.
İttihat ve Terakki Cemiyeti, 1908’den 1918’e kadar, Jön Türk hareketinin en güçlü siyasi örgütlenmesi oluyor. 1909 sonu prestijiyle 360 şubeye, 850.000’den fazla üyeye, mecliste çoğunluğa ve hükümet üzerinde tesirde bulunan nazırlara sahiptir.
Feyziye Özberk
Kaynak:
Feyziye Özberk, Talât Paşa İttihat Terakki Tarihi/Posta Memurluğundan İhtilal Önderliğine, Kırmızı Kedi Yayınevi, Ekim 2021, İstanbul.
